¿Imashnatak chirikunuy yanki llakichita ushan?

Charik mamallaktakuna shinallatak ashtaka wiñakunami allpawiratak shinallatak shuk rikchallakunatayman mutsunkuna, shinapash wakcha mamallaktakunapimi chirikunuy na allíkunaka rikunrin ashtawan, chay llaktakunapimi ashtaka runakuna llakirinakun mikuna, yakupash pisharikuymanta, unkuywanpash kay colera nishkami nanta mirarinlla, allpamama nanta tamyashpak yaku kuntahspa llakichikpi, chaykunaka ashtawan chiki kan, yakupash na allí pichashka hawa.

Chirikunuy yankika nantami imashina ñukanchik kawsayta shukman tikrachikun, kay “pacha mama” llakirika ashtawan hatun mutsuy shinallatak uyaytami munan, shuk allí llankaykunatak, ikay-ritiy, allikay wawakunapak, kutsa wanmakunapakpash.

Sakinchi imashinami ashtawan riksita ushanki imami tukuchinka kay chirikunuy yaki:

• Yakuka nan mutsushkami kan kawsaypak, allikaypak shinallatak shuk ima ruraykunapapash. Kay chirikunuy yakika apamunka allpa chakikunatak, tamyashpak yaku kuntaytak, hatun kuchakunapash mirashpa allpaman ashtawan kimirimunka, chaymi mishki yakutaymanka ñana tari usharinka.
• Sumak mikuypashmi kay chirikunuy yankiwanka pisharinka, allpa chaki, ñapash rupaymanta chiriman tukuykuna, sachakuna-yurakuna intiwan rupan, kay shinlli shuktayay meteorológicos nishka, plagas, unkuykuna, tamya kuntashpaka tarpushkakunatak wañuchinkami. Mikuna illarikpi na allí mikuymanta unkuy kapinaka punkupimi tukunka warmikunapak shinallatak wawakunakapak, kay VIH nishkawan runakunakarin ashtawan llakipimi tukun paykunakarin upyanami kan antirretroviraltak chay hawa allí mikuytapash charina kan.
• Nan rikurik tukuk kay chirikunuy yankipak kanmi, ayllukuna shuk llaktamanta shuk llaktaman llukshin, kaykunaka wawkunatami ashtawan llakichin. Kaypika wawakunaka ashtawan ñampimi tukun makay, shuway tukuytapishmi tarinka. Hatun pacha llakichi katika wawakunaka ñana yachana wasimanpash rinllu, llankaytarami kallarin wasipik ayllukunatak mutsunkapak.
• Unkuykuna, malaria, dengue, zika nishkakuna, wakin chuspikunapik yalikunapashmi kay chirikunuy yankiwan ashtawan shinlli tukun, kaykunapika kay wakin chuspikunaka ñapash miraytak ushankuna.
• Meteorologico Pacha shuktayay nanta mirarishpaka paktami kan chirikunuy yankiwan, kayka llakipimi churan runakunatak, ashtawankari waklichin tukuchinpash maypi kawsak, llankak kuskakunatak, tarpushkakunatapash waklichin, mikuk yaku kapishkakunapash mapayachin, ayllukunapash tsiraparin.
• Kushni shinallatak allpawiratak rupachikuna, wasikunapik, antawakunapik, kapukruraywasikunapik, waksi efecto invernadero llukshimanta, ashtawan llakichin chirikunuy yankita, chay hawa allí wayra samay kuktapash mapayachin.